داستان نذر عبدالمطلب

از جمله مطالبی که در مورد اجداد رسول خدا(ص)باید دراینجا مورد بحث قرار گیرد،داستان نذر عبد المطلب و ذبح عبد الله‏و حدیث‏«انا ابن الذبیحین‏»است که از نظر ثبوت و اثبات و نیزکیفیت ماجرا مورد بحث قرار گرفته،و ما در اینجا نیز بطوراجمال می‏گوئیم.

اصل حدیث‏«انا ابن الذبیحین‏»که از رسول خدا(ص)نقل‏شده در کتابهای محدثین شیعه و اهل سنت آمده است. مانندکتاب عیون الاخبار و خصال صدوق‏«ره‏»و تفسیر علی بن‏ابراهیم و تفسیر مفاتیح الغیب فخر رازی ⁽¹⁾ و منظور از ذبیح اول،عموما گفته‏اند حضرت اسماعیل علیه السلام بوده،و منظور از«ذبیح‏»دوم نیز را گفته‏اند«عبد الله‏»پدر رسول خدا«ص‏»بوده‏است.

و داستان ذبح عبد الله را نیز بسیاری از اهل حدیث و تاریخ وسیره نویسان با مختصر اختلافی در کتابهای خود آورده‏اند ⁽²⁾ وداستان-که خود در کتاب زندگانی پیغمبر اسلام برشته تحریردر آورده‏ایم-از اینجا شروع می‏شود که سالها قبل از ریاست‏اجداد رسول خدا در مکه دو قبیله بنام جرهم و خزاعه در آنجاحکومت داشتند که نخست جرهمیان بودند و سپس قبیله خزاعه‏آنها را بیرون کرده و خود در مکه بحکومت رسیدند.

و آخرین کسی که از طایفه جرهم در مکه حکومت داشت ودر جنگ با خزاعه شکست‏خورد شخصی بود بنام عمرو بن‏حارث که چون دید نمی‏تواند در برابر خزاعه مقاومت کند وبزودی شکست‏خواهند خورد بمنظور حفظ اموال کعبه از دستبرددیگران بدرون خانه کعبه رفت و جواهرات و هدایای نفیسی راکه برای کعبه آورده بودند و از آنجمله دو آهوی طلائی و مقداری‏شمشیر و زره و غیره بود همه را بیرون آورد و بدرون چاه زمزم‏ریخت و چاه را با خاک پر کرده و مسدود نمود و برخی‏گفته‏اند:حجر الاسود را نیز از جای خود برکند و با همان هدایادر چاه زمزم دفن کرد،و سپس بسوی یمن گریخت و بقیه عمر خود را با تاسف بسیار در یمن سپری کرد.این جریان گذشت ودر زمان حکومت‏خزاعه و پس از آن نیز در حکومت اجدادرسولخدا«ص‏»کسی از جای زمزم و محل دفن هدایا اطلاعی‏نداشت و با اینکه افراد زیادی از بزرگان قریش و دیگران درصدد پیدا کردن جای آن و محل دفن هدایا بر آمدند اما بدان‏دست نیافتند و بناچار چاههای زیادی در شهر مکه و خارج آن‏برای سقایت‏حاجیان و مردم دیگر حفر کردند و مورد استفاده‏آنان بود.

عبد المطلب نیز پیوسته در فکر بود تا بوسیله‏ای بلکه بتواندجای چاه را پیدا کند و آنرا حفر نموده این افتخار را نصیب خودگرداند،تا اینکه روزی در کنار خانه کعبه خوابیده بود که درخواب دستور حفر چاه زمزم را بدو دادند،و این خواب همچنان‏دو بار و سه بار تکرار شد تا از مکان چاه نیز مطلع گردید و تصمیم‏به حفر آن گرفت.

روزی که می‏خواست اقدام به این کار کند تنها پسر خود راکه در آنوقت داشت و نامش‏«حارث‏»بود همراه خود برداشته وکلنگی بدست گرفت و بکنار خانه آمده شروع بکندن چاه کرد.

قریش که از جریان مطلع شدند پیش او آمده و بدو گفتند:

این چاهی است که نخست مخصوص به اسماعیل بوده و ما همگی نسب بدو می‏رسانیم و فرزندان اوئیم،از اینرو ما را نیز دراین کار شریک گردان،عبد المطلب پیشنهاد آنانرا نپذیرفته وگفت:این ماموریتی است که تنها بمن داده شده و من کسی رادر آن شریک نمی‏کنم،قریش به این سخن قانع نشده و درگفتار خود پافشاری کردند تا بر طبق روایتی طرفین، حکمیت‏زن کاهنه‏ای را که از قبیله بنی سعد بود و در کوههای شام مسکن‏داشت،پذیرفتند و قرار شد بنزد او بروند و هر چه او حکم کردگردن نهند،و بهمین منظور روز دیگر بسوی شام حرکت کردند ودر راه به بیابانی برخوردند که آب نبود و آبی هم که همراه‏داشتند تمام شد و نزدیک بود بهلاکت‏برسند که خداوند از زیرپای عبد المطلب یا زیر پای شتر او چشمه آبی ظاهر کرد و همگی‏از آن آب خوردند و همین سبب شد که همراهان قرشی او مقام‏عبد المطلب را گرامی داشته و در موضوع حفر زمزم از مخالفت‏باوی دست‏بردارند و از رفتن بنزد زن کاهنه نیز منصرف گشته،بمکه باز گردند.

و در روایت دیگری است که عبد المطلب چون مخالفت قریش‏را دید بفرزندش حارث گفت:اینان را از من دور کن و خود بکارحفر چاه ادامه داد،قریش که تصمیم عبد المطلب را در کار خودقطعی دیدند دست از مخالفت‏با او برداشته و عبد المطلب زمزم را حفر کرد تا وقتی که بسنگ روی چاه رسید تکبیر گفت،وهمچنان پائین رفت تا وقتی آن دو آهوی طلائی و شمشیر و زره وسایر هدایا را از میان چاه بیرون آورد و همه را برای ساختن‏درهای کعبه و تزئینات آن صرف کرد،و از آن پس مردم مکه وحاجیان نیز از آب سرشار زمزم بهره‏مند گشتند.

گویند:عبد المطلب در جریان حفر چاه زمزم وقتی مخالفت‏قریش و اعتراضهای ایشان را نسبت‏بخود دید و مشاهده کرد که‏برای دفاع خود تنها یک پسر بیش ندارد با خود نذر کرد که اگرخداوند ده پسر بدو عنایت کرد یکی از آنها را در راه خدا-و درکنار خانه کعبه-قربانی کند،و خدای تعالی این حاجت او رابرآورد و با گذشت چند سال ده پسر پیدا کرد که یکی از آنهاهمان حارث بن عبد المطلب بود و نام نه پسر دیگر بدین شرح بود:

حمزه،عبد الله،عباس،ابو طالب-که بگفته ابن هشام نامش‏عبد مناف بود-زبیر،حجل-که او را غیداق نیز می‏گفتندمقوم، ضرار،ابو لهب.

داستان ذبح عبد الله

با تولد یافتن حمزه و عباس عدد پسران عبد المطلب به ده تن‏رسید،و در اینوقت عبد المطلب به یاد نذری که کرده بود افتاد،و از اینرو آنها را جمع کرده و داستان نذر خود را به اطلاع ایشان‏رسانید.

فرزندان اظهار کردند:ما در اختیار تو و تحت فرمان توهستیم.عبد المطلب که آمادگی آنها را برای انجام نذر خودمشاهده کرد آنانرا بکنار خانه کعبه آورد،و برای انتخاب یکی‏از ایشان قرعه زد،و قرعه بنام عبد الله در آمد،که گویند:

عبد الله از همه نزد او محبوبتر بود.

در این هنگام عبد المطلب دست عبد الله را گرفته و با دست‏دیگر کاردی بران برداشت و عبد الله را بجایگاه قربانی آورد تا درراه خدا قربانی نموده بنذر خود عمل کند.

مردم مکه و قریش و فرزندان دیگر عبد المطلب پیش آمده وخواستند بوسیله‏ای جلوی عبد المطلب را از اینکار بگیرند ولی‏مشاهده کردند که وی تصمیم انجام آنرا دارد،و از میان برادران‏عبد الله،ابو طالب بخاطر علاقه زیادی که به برادر داشت‏بیش ازدیگران متاثر و نگران حال عبد الله بود تا جائی که نزدیک آمد ودست پدر را گرفت و گفت:

پدر جان!مرا بجای عبد الله بکش و او را رها کن!

در اینهنگام دائیهای عبد الله و سایر خویشان مادری او نیزپیش آمده و مانع قتل عبد الله شدند،جمعی از بزرگان قریش نیز که چنان دیدند نزد عبد المطلب آمده و بدو گفتند:

تو اکنون بزرگ قریش و مهتر مردم مکه هستی و اگر دست‏بچنین کاری بزنی دیگران نیز از تو پیروی خواهند کرد و این‏بصورت سنتی در میان مردم در خواهد آمد.

پاسخ عبد المطلب نیز در برابر همگان این بود که نذری کرده‏ام‏و باید به نذر خود عمل نمایم.

تا بالاخره پس از گفتگوی زیاد قرار بر این شد ⁽³⁾ که شتران‏چندی از شتران بسیاری که عبد المطلب داشت‏بیاورند و برای‏تعیین قربانی میان عبد الله و آنها قرعه بزنند و اگر قرعه بنام‏شتران در آمد آنها را بجای عبد الله قربانی کنند و اگر باز بنام‏عبد الله در آمد به عدد شتران بیافزایند و قرعه را تجدید کنند وهمچنان به عدد آنها بیفزایند تا وقتی که بنام شتران در آید،عبد المطلب قبول کرد و دستور داد ده شتر آوردند و قرعه زدند بازدیدند بنام عبد الله درآمد ده شتر دیگر افزودند و قرعه زدند بازدیدند قرعه بنام عبد الله در آمد ده شتر دیگر افزودند و قرعه زدند باز هم بنام عبد الله در آمد و همچنان هر بار ده شتر اضافه کردند وقرعه زدند و همچنان عبد الله در می‏آمد تا وقتی که عدد شتران به‏صد شتر رسید قرعه بنام شتران در آمد که در آنهنگام بانگ تکبیرو صدای هلهله زنان و مردان مکه بشادی بلند شد و همگی‏خوشحال شدند،اما عبد المطلب قبول نکرده گفت:من دو باردیگر قرعه می‏زنم و چون دو بار دیگر نیز قرعه زدند بنام شتران در آمدو عبد المطلب یقین کرد که خداوند به این فدیه راضی شده وعبد الله را رها کرد و سپس دستور داد شتران را قربانی کرده‏گوشت آنها را میان مردم مکه تقسیم کنند.

و شیخ صدوق‏«ره‏»گذشته از اینکه این داستان را در کتاب‏عیون و خصال به تفصیل از امام صادق علیه السلام روایت کرده، در کتاب من لا یحضره الفقیه نیز از امام باقر علیه السلام اجمال‏آنرا در باب احکام قرعه روایت کرده است ⁽⁴⁾ .

ولی در پاورقی همان کتاب من لا یحضره الفقیه فاضل‏ارجمند و صدیق گرانقدر آقای غفاری حدیث مزبور را سخت‏مخدوش دانسته و از نظر سند،ضعیف و بی اعتبار خوانده،و این‏داستان را ساخته و پرداخته دست داستان سرایان و محدثان عامه ذکر کرده که در مقابل عقیده شیعیان که معتقد به ایمان اجدادبزرگوار رسول خدا«ص‏»بوده‏اند،خواسته‏اند با جعل این حدیث‏جناب عبد المطلب را در زمره مشرکانی قلمداد کنند که برای‏خدایان خود فرزندانشان را قربانی می‏کرده و یا نذر می‏نموده‏اندو خداوند تعالی این عمل آنها را در قرآن کریم یک عمل زشت‏و شیطانی معرفی کرده و می‏فرماید:

و کذلک زین لکثیر من المشرکین قتل اولادهم شرکاؤهم‏لیردوهم و لیلبسوا علیهم دینهم... ⁽⁵⁾

و ملخص آنکه این عمل عبد المطلب،با آن شخصیت‏روحانی و مقام و عظمتی که از وی نقل شده و رسول خدا بدوافتخار می‏کند سازگار نیست زیرا در روایات آمده که وی‏سنتهائی را بنا نهاد که اسلام نیز آنها را تایید نمود،مانند:

حرمت‏خمر،و زنا،و قطع دست دزد،و جلوگیری از کشتن‏دختران و نکاح محارم و طواف خانه کعبه عریان،و وجوب وفاءبنذر و امثال آن...

ولی در مقابل ایشان برخی دیگر از دانشمندان معاصر،همین‏سنتها را که ایشان دلیل بر ضعف داستان گرفته با توجه به آغاز حال عبد المطلب،دلیل بر سیر تکاملی ایمان عبد المطلب دانسته‏و نشانه قوت آن گرفته و در تصحیح همین روایت‏«انا ابن‏الذبیحین‏»و داستان ذبح عبد الله اینگونه قلمفرسائی کرده‏اند:

...ما ملاحظه می‏کنیم که عبد المطلب در آغاز زندگی در حدی‏بوده که حتی فرزندان خود را به نامهائی چون عبد مناف وعبد العزی ⁽⁶⁾ نامگذاری کرده،ولی تدریجا بحدی از تسلیم و ایمان‏بخدای تعالی می‏رسد که ایمان وی ابرهه-صاحب فیل-را مرعوب‏خود می‏سازد،و بدانجا می‏رسد که سنتهائی را مانند قطع دست‏دزد،و حرمت‏خمر و زنا و حرمت طواف عریان،و وجوب وفاءبنذر...بنا می‏نهد،و مردم را به مکارم اخلاق ترغیب نموده و ازاشتغال به امور پست دنیائی باز می‏دارد،.. .

و بالاخره بمقامی می‏رسد که مستجاب الدعوه شده و بتها را یکسره‏رها می‏کند...

و بخصوص پس از ولادت نوه عزیز و مورد علاقه‏اش حضرت‏محمد«ص‏»،بدان حد از ایمان می‏رسد که بسیاری از نشانه‏های‏نبوت آنحضرت را به چشم دیده و بسیاری از کرامات و نشانه‏های‏قطعی نبوت آنحضرت را مشاهده می‏کند...

و بنابر این چه مانعی دارد که گفته شود:اعتقاد اولیه وی آن بودکه چنین تصرفی در باره فرزند خود و چنین نذری را می‏تواندبکند...

و این مطلب را هم به گفته بالا اضافه کنید که در شرایع گذشته‏حرمت و جایز نبودن چنین نذری ثابت نشده بود،چنانچه در قرآن‏کریم آمده که مادر عمران در مورد فرزندی که در شکم دارد نذرمی‏کند که او را به خدمت‏خانه خدا بسپارد تا خدمتکاری خانه‏خدا را انجام دهد،یا آنکه خدای تعالی پیامبر خود ابراهیم‏علیه السلام را به ذبح فرزندش اسماعیل دستور داده و امرمی‏فرماید...! ⁽⁷⁾

و دوست دیگرمان دانشمند گرانمایه جناب آقای سبحانی نیزدر کتاب فروغ ابدیت‏بدون دغدغه و خدشه و بصورت یک‏داستان مسلم و قطعی،داستان مزبور را نقل کرده،و در پاورقی‏آنرا نشانه عظمت و قاطعیت جناب عبد المطلب دانسته و گوید:

این داستان فقط از این جهت قابل تقدیر است که بزرگی روح ورسوخ عزم و اراده عبد المطلب را مجسم می‏سازد،و درست‏می‏رساند که تا چه اندازه این مرد پای بند به عقاید و پیمان خودبوده است...! ⁽⁸⁾

و ما در امثال اینگونه روایات که نظیرش را در آینده نیزخواهیم خواند-مانند داستان شق صدر-می‏گوئیم:اگر روایت صحیحی در اینباره بدست ما برسد،و اصل داستان و یا اجمال‏آن در حدیث معتبری نقل شده باشد ما آنرا می‏پذیریم،و استبعادو بعید دانستن داستان با ذکر شواهد و دلیلهائی نظیر آنچه شنیدیدنمی‏تواند جلوی اعتقاد و پذیرفتن حدیث و روایت معتبر را بگیرد،و خلاصه استبعاد نمی‏تواند بجنگ حدیث معتبر برود،زیرا اگربنای قلمفرسائی و ذکر شاهد و دلیل باشد طرفین می‏توانند برای‏مدعای خود قلمفرسائی کرده و دلیل بیاورند،و بلکه همانگونه‏که خواندید،همان دلیلهائی را که یک طرف دلیل بر ضعف وبطلان داستان دانسته،طرف دیگر همان‏ها را شاهد و دلیل برصحت و تقویت داستان می‏داند،و از اینرو باید بسراغ سند این‏روایت‏برویم و برای ما بی‏اعتباری این روایات و احادیث درحدی که برادر ارجمندمان آقای غفاری گفته‏اند هنوز ثابت نشده‏است.

و بلکه می‏توانیم بگوئیم اگر ما این داستان را از بعد دیگری‏بنگریم،همانگونه که ذکر شد می‏توانیم دلیل بر کمال ایمان‏عبد المطلب بگیریم نه دلیل بر ضعف ایمان او بخدای تعالی و یاخدای نکرده نشانه بی‏ایمانی او،زیرا عبد المطلب اینکار را برای‏تقرب هر چه بیشتر بخدای تعالی انجام داد نه برای هدفهای دیگرکه برخی عمدا یا اشتباها فهمیده‏اند چنانچه در گفته‏های برادر محترم ما بود،و از اینرو می‏بینیم محدث خبیر و متتبع بزرگوارشیعه مرحوم ابن شهر آشوب داستان را با همین بعد مورد بحث قرارداده و از روی همین دید می‏نگرد،و بدون ذکر سند و بعنوان یک‏داستان مسلم در کتاب نفیس خود«مناقب آل ابیطالب‏»اینگونه‏عنوان می‏کند:

و تصور لعبد المطلب ان ذبح الولد افضل قربة لما علم من حال‏اسماعیل علیه السلام فنذر انه متی رزق عشرة اولاد ذکور ان ینحراحدهم للکعبة شکرا لربه،فلما وجدهم عشرة قال لهم،یا بنی ماتقولون فی نذری؟فقالوا:الامر الیک،و نحن بین یدیک فقال:

لینطلق کل واحد منکم الی قدحه و لیکتب علیه اسمه ففعلوا و اتوه‏بالقداح فاخذها و قال:

عاهدته و الان او فی عهده اذ کان مولای و کنت عبده نذرت نذرا لا احب رده و لا احب ان اعیش بعده

فقدمهم ثم تعلق باستار الکعبة و نادی:«اللهم رب البلد الحرام،و الرکن و المقام،و رب المشاعر العظام،و الملائکة الکرام، اللهم‏انت‏خلقت الخلق لطاعتک،و امرتهم بعبادتک،لا حاجة منک فی‏کلام له‏»ثم امر بضرب القداح و قال:«اللهم الیک اسلمتهم و لک اعطیتهم،فخذ من احببت منهم فانی راض بما حکمت،و هب لی‏اصغرهم سنا فانه اضعفهم رکنا»ثم انشا یقول:

یا رب لا تخرج علیه قدحی و اجعل له واقیة من ذبحی

فخرج السهم علی عبد الله فاخذ الشفرة و اتی عبد الله حتی اضجعه‏فی الکعبة،و قال:

هذا بنی قد ارید نحره و الله لا یقدر شی‏ء قدره فان یؤخره یقبل عذره

و هم بذبحه فامسک ابو طالب یده و قال:

کلا و رب البیت ذی الانصاب ما ذبح عبد الله بالتلعاب

ثم قال:«اللهم اجعلنی فدیته،وهب لی ذبحته‏»،ثم قال:

خذها الیک هدیة یا خالقی روحی و انت ملیک هذا الخافق

و عاونه اخواله من بنی مخزوم و قال بعضهم:

یا عجبا من فعل عبد المطلب و ذبحه ابنا کتمثال الذهب

فاشاروا علیه بکاهنة بنی سعد فخرج فی ثمان ماة رجل و هو یقول:

تعاورنی امر فضقت‏به ذرعا و لم استطع مما تجللنی دفعا نذرت و نذر المرء دین ملازم و ما للفتی مما قضی ربه منعا و عاهدته عشرا اذا ما تکملوا اقرب منهم واحدا ما له رجعا فاکملهم عشرا فلما هممت ان افی‏ء بذاک النذر ثار له جمعا یصدوننی عن امر ربی و اننی سارضیه مشکورا لیلبسنی نفعا

فلما دخلوا علیها قال:

یا رب انی فاعل لما ترد ان شئت الهمت الصواب و الرشد

فقالت:کم دیة الرجل عندکم؟قالوا:عشرة من الابل،قالت:واضربوا علی الغلام و علی الابل القداح،فان خرج القداح علی‏الابل فانحروها،و ان خرج علیه فزیدوا فی الابل عشرة عشرة حتی یرضی ربکم،و کانوا یضربون القداح علی عبد الله و علی عشرة‏فیخرج السهم علی عبد الله الی ان جعلها ماة،و ضرب فخرج‏القداح علی الابل فکبر عبد المطلب و کبرت قریش، و وقع‏عبد المطلب مغشیا علیه،و تواثبت‏بنو مخزوم فحملوه علی اکتفاهم،فلما افاق من غشیته قالوا:قد قبل الله منک فداء ولدک،فبینا هم‏کذلک فاذا بهاتف یهتف فی داخل البیت و هو یقول:قبل الفداء.ونفذ القضاء،و آن ظهور محمد المصطفی، فقال عبد المطلب:

القداح تخطی‏ء و تصیب حتی اضرب ثلاثا،فلما ضربها خرج علی‏الابل فارتجز یقول:

دعوت ربی مخلصا و جهرا یا رب لا تنحر بنی نحرا

فنحرها کلها فجرت السنة فی الدیة بماة من الابل ⁽⁹⁾ که چون تقریبا ترجمه آن بجز اشعار جالب آن قبلا در نقل‏داستان گذشته،از ترجمه آن خودداری می‏کنیم.اما روایت رابتمامی برای دوستان متتبعی که بخصوص با تاریخ و ادبیات‏عرب آشنا هستند نقل کردیم تا معلوم شود که هدف عبد المطلب‏از آغاز تا بانجام و در همه فصلها و فرصت‏ها یک هدف الهی بوده و بمنظور تقرب بخدای تعالی اینکار انجام گرفته،و همه جاسخن از خدا و ایثار و فداکاری در راه او و دعا و نیایش بدرگاه اوبوده،و می‏توان این داستان را به گونه‏ای که ابن شهر آشوب‏«ره‏»نقل کرده نمونه‏ای از عالی‏ترین تجلیات روحی و ایثار و گذشت‏و فداکاری عبد المطلب دانست،و بهترین پاسخ برای امثال‏فخر رازی بشمار آورد،و این شبهه را نیز با این روایت‏بگونه‏ای که نقل شد برطرف کرد،اگر چه نقل مزبور در برخی ازجاها خالی از نقل اجتهادی نیست ولی از مثل ابن شهر آشوب‏که خود خریت این فن و امین در نقل می‏باشد،پذیرفته است.

آمنه در جد چهارم (کلاب بن مره) با عبدالله همسر خود شریک بود برادران و کسان او در شهر مدینه می‏زیستند ولی پدر آمنه با خانواده‏اش مدتی بود که در مکه اقامت داشتند.

پی‏نوشتها:

1-عیون الاخبار ص 1170 و خصال صدوق ص 56 و 58.تفسیر قمی ص 559 و مفاتیح الغیب ج 7 ص 155.

2-مصادر گذشته و سیره ابن هشام ج 1 ص.151-155.

3-و در پاره‏ای از تواریخ است که قرار شد بنزد زن‏«کاهنه‏»قبیله بنی سعد که نامش‏«سجام‏»و یا«قطبه‏»بود و در خیبر سکونت داشت‏بروند و هر چه او گفت‏بهمان گفته اوعمل کنند،و پس از آنکه بنزد وی آمدند او این راه را بآنها نشان داد،و در روایت صدوق‏است که این پیشنهاد را عاتکه دختر عبد المطلب کرد و عبد المطلب نیز آنرا پسندید.

4-من لا یحضره الفقیه چاپ مکتبه صدوق ج 3 ص 89.

5-سوره انعام آیه 137.

6-در بحث قبلی گفتیم که عبد مناف نام ابو طالب و عبد العزی نام ابو لهب بوده.

7-الصحیح من السیرة ج 1 ص 70-69.

8-فروغ ابدیت ج 1 ص 94.

9-مناقب آل ابیطالب ج/1 ص 15 و 16