نویسنده سید جعفر شهیدى جمیل بن دراج گوید: ابو عبد الله را از قضا و قدر پرسیدم، فرمود آفریده‏هاى خدایند و خدا در آفریده‏اش چیزى را که خواهد مى‏افزاید. ⁽¹⁾ و در پاسخ دیگر که از قضا و قدر مى‏پرسد گوید: چون روز رستاخیز آید و خدا آفریدگان را فراهم نماید، از آنچه بر آنان عهد بسته است پرسد. ⁽²⁾ و از آنچه قضاى او بر آن رفته نپرسد. ⁽³⁾

کسى دیگر مى‏پرسد: آیا خدا چیزى را به بندگانش واگذارده؟ -خدا اجل و اعظم از این است! -آیا آنان را مجبور ساخته؟ -خدا عادل‏تر از آن است که بندگان را مجبور سازد، سپس عذابشان کند. -آیا میان این دو منزله‏اى است؟ -آرى به وسعت میان آسمان و زمین. ⁽⁴⁾

آنکه مى‏پندارد خدا به بدى و فحشاء امر مى‏کند بر خدا دروغ بسته است و آنکه مى‏گوید خیر و شر به مشیت‏خدا نیست، خدا را قادر ندانسته و آنکه مى‏پندارد نافرمانى با قوتى جز قوت خدا داد سرزده، بر خدا دروغ بسته. ⁽⁵⁾

دیگر از بحثهایى که در پایان سده نخست و آغاز سده دوم[عصر امام صادق (ع) ]رونق داشته، بحث‏حدوث و قدم عالم است. آیا جهان نو پدید آمده یا دیرینه است؟ و نتیجه بحث در حادث یا قدیم بودن عالم به صفات حق تعالى باز مى‏گردد که قدیم است‏یا حادث.

از جمله کسانى که در باره حدوث یا قدم عالم از امام صادق پرسش کرده، ابو شاکر دیصانى است.

ابن ندیم، ابو شاکر را در شمار رؤساى متکلمانى نوشته است که در ظاهر خود را مسلمان مى‏نمایاندند و در نهان زندیق بودند. ⁽⁶⁾ نوشته‏اند روزى ابو شاکر به مجلس امام در آمد. نخست‏خاندان او را ستود، سپس گفت: اگر نام علما به میان آید به تو اشارت مى‏کنند. اى دریاى خروشان (دانش) به ما بگو دلیل حدوث عالم چیست؟

امام صادق (ع) پاسخ داد: نزدیکترین دلیل این است که به تو نشان مى‏دهم. آنگاه تخم مرغى را خواست و گفت: این قلعه‏اى به هم پیوسته است. درون آن پوستى است نازک که سپیده‏اى چون سیم مذاب و زر روان را در برگرفته است. آنگاه مى‏شکافد و صورتى چون طاوس از آن بیرون مى‏آید. آیا چیزى جز آنچه مى‏دانى بر آن افزوده شده؟

-نه-این نشانه حدوث عالم است. -نیکو گفتى و خلاصه فرمودى. اما ما چیزى را جز از راه حواس پنجگانه نمى‏پذیریم.

-سخن از حاسه‏هاى پنجگانه به میان آوردى. اما دریافت این حاسه‏ها اگر با دلیل همراه نباشد، در استنباط سود نمى‏دهد. چنان که در تاریکى جز با چراغ نمى‏توان راه رفت، با حواس محسوس را مى‏توان یافت، اما براى آنچه به حس در نمى‏آید، دلیل عقلى باید. ⁽⁷⁾

دیگر از کسانى که در این باره از آن حضرت پرسش کرده، ابن ابى العوجاء است. عبد الکریم بن ابى العوجاء نیز خود را مسلمان مى‏نمایاند، اما در باطن مانوى بود. محمد بن سلیمان که از جانب ابو جعفر منصور حکومت کوفه را داشت‏به سال 155 وى را گردن زد. چون کشته شدن خود را مسلم دانست گفت‏به خدا سوگند چهار هزار دیث‏ساختم در آنها حلال را حرام و حرام را حلال کردم و بر زبانها افکندم. ⁽⁸⁾

ابن ابى العوجاء نیز در باره حدوث یا قدم عالم با امام صادق (ع) گفتگویى چنین دارد: به چه دلیل جهان حادث است؟

-هر چیزى خرد یا بزرگ چون مانند آن را بدان بیفزایى بزرگتر مى‏شود و معنى آن این است که آن چیز حالت نخستین خود را از دست داده است. اگر قدیم بود همچنان مى‏بود و در آن تغییرى پدید نمى‏آمد. و آنچه زوال مى‏یابد و دگرگونى مى‏پذیرد رواست که باشد و یا نباشد. پس وجود آن پس از نبودن آن، آن را حادث نشان میدهد.

-گیریم چنین است، اگر آنچه هست‏بر همان حالت‏باقى مى‏ماند (در آن تغییرى پدید نمى‏آمد) چگونه حدوث آن را ثابت مى‏کردى؟

-ما از این جهان که در آن هستیم سخن مى‏گوییم. اگر این جهان را برداریم و جهانى دیگر جاى آن بگذاریم، این برداشتن و گذاشتن خود دلیل حدوث است. ولى پاسخ تو را به گونه‏اى دیگر مى‏دهم. اگر آنچه هست همچنان مى‏بود که بوده و تغییرى در آن پدید نمى‏آمد، باز مى‏توانستیم بیندیشیم، اگر چیزى بر آنها افزوده مى‏شد بزرگتر مى‏بودند.

در این صورت در آنها دگرگونى پدید مى‏آمد و با پدید آمدن دگرگونى در آنان، نمى‏شد قدیمشان خواند. ⁽⁹⁾

نوشته‏اند ابن ابى العوجاء مقتول به سال 155 ه. ق و ابن طالوت از مانویه که به اسلام تظاهر مى‏کرد و ابن اعمى و ابن مقفع با تنى چند از زندیقان هنگام حج در مسجد الحرام بودند. ابو عبد الله جعفر بن محمد نیز در آنجا بود و فتوى مى‏داد و قرآن تفسیر مى‏کرد و پرسشها را با دلیل پاسخ مى‏فرمود. آنان که با ابن ابى العوجاء بودند، وى را گفتند: نمى‏خواهى او را نزد کسانى که گرد او را گرفته‏اند رسوا کنى و از او چیزى پرسى که پاسخ آن را نداند؟ مى‏بینى مردم فریفته او شده‏اند و او علامه زمان خویش شده است؟

ابن ابى العوجاء گفت: چنین مى‏کنم. پس نزد او رفت و گفت: رخصت پرسش مى‏دهى؟

-اگر مى‏خواهى بپرس. -تا کى این بیدر ⁽¹⁰⁾ را به پاى مى‏کوبید؟ و به این سنگ پناه مى‏برید؟ و این خانه بالا برده با آجر و کلوخ را مى‏پرستید؟ و چون شتر گریزان گرداگرد او هروله مى‏کنید؟ تو این (دین) را رئیس و بزرگى. پدرت مؤسس آن بود.

امام پاسخ داد: آنکه خدا گمراهش کند و دل او را کور سازد، حق را گوارا نشمارد، و بدان پناه نیارد. شیطان دوست او گردد و او را به آبشخور هلاکت در آرد و برون شدن از آن نتواند. این خانه‏اى است که خدابندگانش را به پرستش خود در آن واداشته تا با آمدن به سوى آن، طاعتشان را بیازماید. آنان را به تعظیم این خانه واداشته و آن را قبله نمازگزارانش کرده. وسیلتى است‏براى رضوان او و راهى ست‏به سوى غفران او. بر پا و استوار است‏به کمال فراهم آمدنگاه عظمت و جلال. پیش از گستردن زمین آن را آفرید به دو هزار سال. ⁽¹¹⁾ سزاوارتر کس به اطاعت در آنچه فرموده و از آنچه نهى نموده، اوست که روح و جسم را آفرید.

- سخن گفتى و کار را بدان که غایب است واگذاردى.

- واى بر تو! چگونه نهان است آنکه با بندگان خویش است؟ و آنان را نگران است، و از رگ گردن نزدیکتر به آنان است. سخنشان را مى‏شنود و نهانشان را مى‏داند. جایى از او خالى نیست و جایى را فراگیر نه، و به جایى از جایى نزدیکتر نه! آثار او بدین گواه است و کردار او بدان دلیل. و آنکه خدا او را با آیات محکم و برهانهاى روشن فرستاده، ما را بدین عبادت گمارده. اگر در کار او اندک شک دارى بپرس تا آن را برایت روشن کنم.

ابن ابى العوجاء در سخن درماند و شرمنده نزد یاران خود بازگشت. ⁽¹²⁾

کلینى به اسناد خود از یونس پسر یعقوب روایت کند: نزد ابو عبد الله بودم، مردى شامى بر او در آمد و گفت: من از کلام، فقه و فرائض برخوردارم و آمده‏ام با اصحاب تو مناظره کنم.

امام فرمود: کلام تو از کلام رسول الله است‏یا از خودت؟

- از کلام رسول الله و کلام خودم. -پس تو شریک رسول الله هستى؟ -نه. -از خداى عز و جل وحى شنیده‏اى و او تو را خبر داده است؟ -نه. -طاعت تو همچون طاعت رسول خدا واجب است؟ -نه.

ابو عبد الله متوجه من شد و گفت: یونس این مرد پیش از آنکه در کلام در آید خصم خود گردید. اگر کلام را نیکو مى‏دانى با او گفتگو کن.

من دریغ خوردم که کلام نمى‏دانم. پس گفتم: فدایت‏شوم شنیدم از در آمدن در بحث کلام نهى مى‏کردى و مى‏گفتى واى بر متکلمان که مى‏گویند این پذیرفته است و آن نه. این درست است این نه. این را به حکم عقل قبول داریم و آن را نه. امام گفت: گفتم واى بر آنان اگر سخن مرا واگذارند (آنچه در ما اهل بیت است) و به راى خود رانند (جدال پیش گیرند) . پس گفت‏برون رو ببین از متکلمان کسى را مى‏بینى او را بیاور. رفتم و حمران پسر اعین و احول (محمد بن نعمان مشهور به مؤمن طاق) و هشام بن سالم را آوردم و اینان کلام را نیکو مى‏دانستند. و قیس بن ناصر را که به نظر من از آنان کلام را نیکوتر مى‏دانست و کلام را از على بن الحسین (ع) آموخته بود بیاوردم. هشام پسر حکم نیز که تازه جوان بود رسید. امام صادق (ع) او را جاى داد و گفت: یاور ما به دل و زبان و دستش. آنگاه حمران و مؤمن طاق را فرمود با او مناظره کنند و آنان بر وى پیروز شدند. سپس هشام بن سالم را گفت: با او مناظره کن! او نیز مناظره کرد. آنگاه هشام بن حکم را فرمود: با او به سخن درآمد. شامى‏نخست در باره امامت امام صادق پرسشى کرد که هشام را غضبناک ساخت.

سپس هشام از او پرسید: پروردگار تو در کار آفریده‏اش نیکو مى‏نگرد یا آفریده‏اش در کار خود؟

-پروردگارم نیکوتر مى‏نگرد. -براى آنان چه کرده؟ -حجت و دلیل بر پا داشته تا پراکنده نشوند و آنان را بدان چه از جانب او واجب است‏خبر داده.

-آن حجت کیست؟ -رسول خدا! -و پس از او؟ -کتاب و سنت. -آیا کتاب و سنت در رفع اختلاف براى ما سودى داشته؟ -آرى! -پس چرا ما و تو با یکدیگر اختلاف داریم و تو از شام آمده‏اى تا با ما مناظره کنى؟

شامى خاموش ماند. امام صادق از شامى پرسید: چرا سخن نمى‏گویى؟

شامى گفت: اگر بگویم اختلاف نداریم دروغ گفته‏ام، و اگر بگویم کتاب و سنت اختلاف را از میان ما بر مى‏دارد سخنى باطل گفته‏ام، چه هر یک از این دو محتمل معنى‏هاست و اگر بگویم اختلاف داریم و هر یک از ما مدعى حق است، فایدت کتاب و سنت از میان مى‏رود. اما از سخن او علیه وى دلیلى دارم.

امام گفت: بپرس. او را توانا و آگاه خواهى یافت.

-خدا در کار بنده‏اش نیکوتر مى‏نگرد یا بندگان او؟

-خدا!

-آیا حجتى را برایشان بر پا کرده که آنان را یک سخن کند و از حق و باطل آگاهشان سازد.

-در زمان رسول الله یا اکنون؟ -در زمان رسول خدا، رسول خدا، و اما امروز؟

هشام گفت: این مرد که از هر سوى بدو روى مى‏آورند و او تو را از هر چه خواهى خبر مى‏دهد.

در پایان آن مرد امامت امام را پذیرفت. ⁽¹³⁾

نظیر این گفتگوها بین امام و معاندان او فراوان دیده مى‏شود و آنچنان که این بحثها مقام شامخ امامت را در علم نشان مى‏دهد آشنا بودن مناظره کنندگان را به بحثهاى کلامى و برخوردارى‏شان را از مقدمات این بحثها آشکار مى‏سازد.

منبع:

http://www.hawzah.net/Per/E/do.asp?a=EAHE2.htm